Leseferyzm a rewolucja przemysłowa

Rewolucja przemysłowa była jednym z najważniejszych momentów zwrotnych w historii cywilizacji - wydarzeniem, które zmieniło nie tylko sposób produkcji, ale też strukturę społeczną, tempo życia i relacje władzy. Począwszy od drugiej połowy XVIII wieku, najpierw w Wielkiej Brytanii, a potem w całej Europie i Ameryce Północnej, świat wszedł w nową epokę opartą na maszynach, przemyśle, urbanizacji i postępie technologicznym.

U podstaw tej transformacji leżały jednak nie tylko wynalazki i inwestycje, ale również filozofie ekonomiczne, które kształtowały podejście do organizacji życia gospodarczego. Jedną z najważniejszych doktryn ideowych tego czasu był leseferyzm - pogląd głoszący, że państwo powinno w jak najmniejszym stopniu ingerować w działalność ekonomiczną. To właśnie on, wespół z rodzącym się kapitalizmem, stworzył warunki, w których możliwe było bezprecedensowe przyspieszenie rozwoju gospodarczego. Artykuł ten analizuje, w jaki sposób leseferyzm wpłynął na przebieg i skutki rewolucji przemysłowej, zarówno w wymiarze ekonomicznym, jak i społecznym.

Leseferyzm, zakorzeniony w ideach klasycznego liberalizmu i rozwinięty przez myślicieli takich jak Adam Smith, był odpowiedzią na merkantylistyczne ograniczenia epoki przedindustrialnej. Głosił on, że rynek jest w stanie samodzielnie osiągać równowagę dzięki mechanizmom podaży i popytu, a rola państwa powinna ograniczać się do zapewnienia bezpieczeństwa, egzekwowania prawa i ochrony własności. Jak pisał Smith: „Nie poprzez życzliwość rzeźnika, piwowara czy piekarza spodziewamy się naszego obiadu, ale przez ich dbałość o własny interes”. Takie podejście znakomicie współgrało z potrzebami kapitalistów i przedsiębiorców epoki przemysłowej, którzy pragnęli wolności w zatrudnianiu, inwestowaniu i organizowaniu pracy bez zbędnych przeszkód administracyjnych.

Brytyjskie elity polityczne i gospodarcze przyjęły tę filozofię z entuzjazmem, co doprowadziło do wytworzenia środowiska sprzyjającego dynamicznemu wzrostowi produkcji, szczególnie w przemyśle tekstylnym, górnictwie i transporcie. Przedsiębiorcy działający w duchu leseferyzmu byli w stanie szybko reagować na potrzeby rynku, obniżać koszty i konkurować ze sobą, co doprowadziło do olbrzymiego przyspieszenia produkcji i wzrostu gospodarczego³. W praktyce jednak umożliwiło to także prowadzenie działalności niemal bez nadzoru - co z jednej strony oznaczało ekspansję gospodarczą, a z drugiej niekontrolowaną eksploatację siły roboczej.

Pracownicy, w tym kobiety i dzieci, pracowali po kilkanaście godzin dziennie w skrajnie trudnych warunkach, często w nieludzkich warunkach sanitarnych i bez żadnych zabezpieczeń socjalnych. Państwo, wierne zasadzie nieingerencji, przez długi czas nie interweniowało, uznając, że rynek sam ureguluje relacje między pracodawcą a pracownikiem. Leseferystyczne podejście sprzyjało również koncentracji kapitału w rękach wąskiej grupy właścicieli, co prowadziło do narastania nierówności społecznych oraz powstawania zatłoczonych, zanieczyszczonych miast przemysłowych. W tym kontekście rewolucja przemysłowa nie była jedynie sukcesem technologicznym, ale również źródłem wielu dramatów społecznych i napięć klasowych.

Z czasem, wobec rosnącego niezadowolenia społecznego i presji ruchów robotniczych, zaczęto dostrzegać ograniczenia leseferyzmu jako idei absolutnej. Już w połowie XIX wieku wprowadzono pierwsze reformy, takie jak zakaz zatrudniania dzieci poniżej określonego wieku, ograniczenia czasu pracy czy kontrole sanitarne w zakładach przemysłowych. Te zmiany zapoczątkowały proces odchodzenia od czystego leseferyzmu w kierunku gospodarki regulowanej - co zapowiadało narodziny nowoczesnego państwa opiekuńczego. Mimo to przez długi czas, zwłaszcza wśród elit gospodarczych, panowało przekonanie, że ingerencja państwa powinna być ograniczona do minimum, a nierówności społeczne traktowano jako naturalne efekty różnic w talentach, pracowitości i ryzyku.

Rewolucja przemysłowa ukazuje dwoistą naturę leseferyzmu: z jednej strony był on potężnym motorem rozwoju gospodarczego, z drugiej - źródłem głębokich napięć społecznych i nierówności. Pozwolił on na wyzwolenie przedsiębiorczości i nagły przyrost produkcji, ale również obnażył skutki braku ochrony pracowniczej i społecznej w obliczu dynamicznej kapitalistycznej ekspansji. Filozofia „pozwólcie działać” sprawdziła się jako impuls do rozwoju, ale zawiodła jako model gwarantujący równość szans i godne warunki życia dla wszystkich uczestników rynku. To właśnie doświadczenia rewolucji przemysłowej pokazały, że wolność gospodarcza bez ram etycznych i instytucjonalnych może prowadzić do degradacji społecznej i moralnej. Dlatego współczesne państwa, choć często odwołujące się do wolnorynkowych zasad, starają się równoważyć je odpowiednimi regulacjami chroniącymi jednostki przed nadużyciami systemu. Dziedzictwo leseferyzmu jest więc ambiwalentne - jest fundamentem nowoczesnego kapitalizmu, ale równocześnie przestrogą przed jego bezrefleksyjną absolutyzacją. Rewolucja przemysłowa, jako pierwszy wielki test dla tej idei, pokazała jasno, że wolny rynek potrzebuje nie tylko przestrzeni do działania, ale i granic, które nadają mu ludzki wymiar.

Źródła:

• Smith, A. (1776). An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. London: W. Strahan and T. Cadell
• Hobsbawm, E. J. (1996). Rewolucja przemysłowa 1780–1830. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza
• Engels, F. (1845). Położenie klasy robotniczej w Anglii. Leipzig: Otto Wigand
• Fraser, D. (2003). The Evolution of the British Welfare State: A History of Social Policy since the Industrial Revolution. Basingstoke: Palgrave Macmillan
• https://obiznes.pl/leseferyzm.html